Sonsuz kaydırma sadece bir tasarım değil; davranışlarımızı şekillendiren, bilinçli biçimde bağımlılık yaratan bir strateji. Sosyal medya, beynimizin zayıf noktalarını hedef alarak dijital bir “zone” hali yaratıyor.
İşte karşımızda, teknolojik zarafetin ardına ustaca gizlenmiş bir manipülasyon mimarisi var: Sosyal medya. Eğlence ya da bilgi sunma iddiasıyla yola çıkan bu platformlar, aslında bizi mümkün olan en uzun süre boyunca çevrimiçi tutmak üzere tasarlanıyor. Bu da tesadüf değil; adı konmuş, bilimsel temellere oturtulmuş bir stratejinin ürünü: Bağımlılık Tasarımı (Addiction by Design).
Bu stratejinin merkezinde, davranış psikolojisinde sıkça kullanılan değişken oranlı pekiştirme (variable ratio reinforcement schedule) bulunur. Yani, kullanıcının ne zaman ödül alacağını kestiremediği ancak yine de alabileceği ihtimaliyle sürekli eylemi tekrar ettiği bir sistem. Bu model, slot makinelerinin temel mantığıyla aynıdır. (Schüll, 2012).
EKRANA SIĞINMAK
Kullanıcıların kaydırma davranışı sadece yeni bir içerik görme arzusundan doğmaz; kimi zaman dünyanın gerçekliğinden, nahoş duygulardan kaçma isteğiyle de beslenir. Sosyal medya, bu anlamda dijital bir sığınma alanına dönüşmüştür. Ancak bu kaçış, bazen geri dönüşü olmayan bağımlılıklara da kapı aralar. Nitekim sosyal medya bağımlılığı, kompulsif alışveriş, oyun veya iş bağımlılığı gibi rahatsızlıklarla benzer klinik göstergeler taşır (American Psychiatric Association, 2022).
Natasha Dow Schüll, Addiction by Design adlı eserinde Las Vegas’taki dijital slot makinelerini incelerken oyuncuların girdikleri zihinsel durumu “machine zone” olarak adlandırır. Bu bölgede birey, dış dünyadan kopar, sadece tuşa basmak, bir sonrakine geçmek ister. Tıpkı sonsuz kaydırma için ekranı yukarı kaydıran sosyal medya kullanıcısı gibi. “İnsanlar, uyarıcı ile ödül arasındaki bir geri bildirim döngüsüne kapılırlar ve artık amaç sadece o döngüde kalmak olur.” der Schüll (2012, s. 2).
SOSYAL MEDYA SLOT MEKANİZMASIYLA NASIL EŞLEŞİR?
- Her kaydırmada karşımıza çıkan rastgele içerikler, tıpkı slot makinesinden çıkan rastgele ödüller gibidir.
- Kullanıcının beyninde dopamin sistemi tetiklenir; ödül gelmese de beklenti devam eder.
- İçerikler kısa, hızlı ve sonsuz akış halindedir: TikTok, Reels, Shorts bu yapıyı doğrudan kurgular.
- Geri bildirimler (beğeni, yorum, izlenme sayısı) anlıktır ve yeni eylemler yaratmak için tetikleyicidir.
- Kullanıcı dış dünyadan kopar; zaman algısı silikleşir. Slot makinelerindeki "zone" durumu, dijital ekranda yeniden canlanır.
Bu davranış kalıpları, kumarda olduğu gibi sosyal medyada da "kazanmak"tan çok "beklemek" hissine dayanır.
Yale Üniversitesi'nden Dr. Laurie Santos da dijital bağımlılığın ardındaki pazarlama stratejisine işaret eder: "Tech companies aren’t selling apps. They’re selling behavior patterns." Yani ürün biz değiliz; ürün, bizim davranışımızdır.
Sosyal medya platformları, yalnızca içerik sunmaz; kullanıcıyı içerikte tutmanın yollarını da kodlar. Bu kodlar, bilinçli bir mühendisliğin ürünüdür. Sonsuz kaydırma, renkli bildirimler, anlık ödüller... Hepsi, zihinsel olarak bizi “makine bölgesi”ne çeken bir tasarım bütünüdür.
KAYNAKÇA
American Psychiatric Association. (2022). Diagnostic and statistical manual of mental disorders (5th ed., text rev.; DSM-5-TR
). https://doi.org/10.1176/appi.books.9780890425787
Schüll, N. D. (2012). Addiction by design: Machine gambling in Las Vegas. Princeton University Press.
The Guardian. (2018, May 8). Social media copies gambling methods to create psychological cravings. https://www.theguardian.com/technology/2018/may/08/social-media-copies-gambling-methods-to-create-psychological-cravings
Newport, C. (2019). Digital minimalism: Choosing a focused life in a noisy world. Portfolio.
